Rouw op je dak

@Dadalan Real

Onvoorbereid op verlies

Op verlies kun je je moeilijk voorbereiden, zelfs als je wist dat je van iemand afscheid moest nemen, vertellen mensen later dat het niet minder moeilijk was. Eerder ongrijpbaar en toch nog te vroeg. Als je je rampscenario’s voorstelt om jezelf te beschermen, leef je in je eigen gevangenis. En over iets denken en de harde waarheid, dat zijn twee heel verschillende dingen.

Rouwen is een ingewikkeld proces

Een rouwproces verloopt volgens vaste fases met terugvallen (of niet). Toen mijn vader een jaar geleden overleed wist ik weinig van rouwen, dacht ik. Mijn liefste verloren persoon was mijn oma, maar die was tenminste gezond én heel oud geworden. Dat hielp. Wel merkte ik dat ik haar niet mínder ging missen door de jaren, eerder meer.

@K.Mitch Hodge

Wat zijn de 5 fases van rouw?

Stervensbegeleider Elisabeth Kúbler-Ross beschreef in 1969 de 5 fases in het rouwproces: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Er zit een logica in de volgorde, maar woede en depressieve gevoelens kunnen tussendoor en later nog best hun kop opsteken. Je hoopt uiteindelijk bij aanvaarding te belanden, maar wat je daarvoor doorstaat is persoonlijk qua volgorde, lengte van de fase en intensiteit.

Rouwtaken op willekeurige volgorde

Manu Keirse - rouwdeskundige, heeft het over 4 rouwtaken die door elkaar lopen: de realiteit onder ogen zien, de pijn van het verlies ervaren, je aanpassen aan een leven zonder de ander en uiteindelijk opnieuw leren genieten terwijl je de herinneringen bewaart. Zelf vind ik dat dit in grote lijnen bij de rouwfases past, alleen onderhandelen blijft dan over.

@Gemma Evans

Fase 1 – ontkenning

Met terugwerkende kracht merkte ik dat mijn leven me op een bepaalde manier had voorbereid op het verlies van mijn vader. Je rouwt namelijk niet alleen om de stervenden, maar ook om verloren liefdes. Ja, ik heb enorm gerouwd om mijn twee liefdes en dat waren intens pijnlijke langdurige processen waarbij ik vrij lang in de ontkenning bleef hangen. Mijn neef vertelde me ooit dat het verlies van een geliefde aan een ander (of een onherkenbaar veranderd karakter) niet minder verdrietig is en misschien soms wel moeilijker. Hij mocht dat vinden, zelf was hij zijn moeder verloren en wist waar hij het over had.

Ontkenning beschermt jou

Als de waarheid te hard, wreed, te groot, niet te bevatten en te pijnlijk en verdrietig is, verkeren we in ontkenning. De natuur heeft dat goed geregeld. Zo kan de waarheid beetje bij beetje bij ons binnen sijpelen zonder ons helemaal weg te vagen. We denken dat we onze geliefde ergens zien lopen, horen haar of zijn stem of denken dat diegene zomaar de kamer binnen stapt. We bevinden ons in een nachtmerrie en hopen dat we morgen gewoon en veilig wakker mogen worden.

@Kinga Howard

Doezelen en wakker schrikken

Ik vergeet nooit van mijn leven het gevoel en het happen naar adem toen ik tijdens die slapeloze nachten in de beginperiode van rouw, nog even lag te doezelen. Totdat het tot mij doordrong dat mijn liefde weg was en nooit meer terug zou komen. Net als mijn vader jaren later. Onomkeerbaar en keihard grijpt het gemis je naar de keel.

In ontkenning blijven

Er zijn mensen die niet meer uit de fase van ontkenning raken. Het verlies is te wreed, oneerlijk en te groot om te dragen. We mogen niet over elkaar oordelen, want rouw is persoonlijk. De mensen die vaak het hardst oordelen over iemands manier van rouwen weten meestal zelf niet waar ze het over hebben. Er zijn geen slechte manieren, alleen maar verdrietige en eenzame paden die je niemand gunt, maar we doen het op onze eigen manier. Ons door alle fases heen vechten is niet voor iedereen weggelegd en we verliezen ook niet allemaal precies hetzelfde. Ik heb diep respect voor iedereen die geleden heeft of nog steeds lijdt.

@Engin Akyurd

Fase 2 – boosheid

Plotseling zitten we vol woede. Het is hartstikke oneerlijk, het leven is hard en waar hebben we het aan verdiend? Waar heeft onze lief het aan verdiend? Boosheid meldt zich soms ook al in de eerste fase, maar meestal zitten we dan nog in de overleefmodus. Ons leven voelt als een grote roes en we zijn niet helemaal aanwezig. Ook kunnen we woede voelen naar de overledene toe, waar we dan weer een schuldgevoel over krijgen.

Alle emoties door elkaar

Een maand na mijn vaders overlijden zat ik bij de huisarts. Ik voelde me depressief, verweesd en vooral ontzettend eenzaam. Naast een verwijzing naar de praktijk-ondersteuner (zodat ik in ieder geval mijn verdrietige ei kwijt kon) stelde de arts mij gerust. Alles hoort erbij als je rouwt. Ga maar eens gewoon met je gevoel zitten, was zijn advies. Het was immers nog maar kort geleden en ik mocht het ’gewoon’ laten gebeuren.

Een verdrietige en eenzame zomer

Dus ging ik volledig de rouw in. Kom maar op, dacht ik. En tegelijk had ik geen keuze, ik kon alleen maar huilen, voelen en vluchten en daarna weer een nieuwe ronde. Mijn geliefde wandelingen maken? Elke poging strandde in tranen. Mijn vader voelde ik in de natuur en het voelde veel te confronterend. Ik kon gelukkig goed huilen, maar liever niet langs de weg. Dus wandelde ik weinig, vermeed ik mensen, las vele boeken en leefde in mijn achtertuin.

@Viktor Talashuk

Waarom mijn vader?

Overal liepen en fietsten mannen die ouder waren dan mijn vader. Waarom zij wel en mijn pa niet? Het was niet dat ik het hen niet gunde, ik gunde het alleen mijn vader en ons allemaal ook. Ik liep over van verdriet voor mijn moeder, mijn broers, schoonzussen, de kleinkinderen zonder opa en het grote gemis voor mezelf. Mijn vader zat altijd in mijn team en nu was ik alleen.

Woede om onuitgesproken verdriet

Achter boosheid zit vaak verdriet. Ik was intens verdrietig over de zinloosheid van dingen die mijn hele leven tussen mij en mijn vader hadden gestaan. Er waren muren die hij misschien zelf niet voelde, maar ik wel. Mijn pogingen om dingen bespreekbaar te maken liepen stuk op zijn ontkenning en weerstand. Als we als gezin geleerd hadden om over emoties te praten was bovenstaande niet nodig geweest. Je kunt je kinderen niet leren wat jezelf ontbeerde. Ook daar voelde ik verdriet over: verdriet voor hem en daardoor ook voor mij.

Niets dan goeds over de doden

Je hoort de uitspraak om je heen, hardop of in pijnlijk zwijgen. Maar niet alles van een ander was fraai, helpend of gezond. En jezelf daarover opvreten terwijl je tegelijk degene mist, omdat je de mooie eigenschappen voor lief nam en de negatieve eigenschappen (terecht of onterecht) had uitvergroot. Schuldgevoel, gemis, boosheid en machteloosheid gaan hand in hand tijdens het rouwen.

@National Cancer Institute Unsplash

Fase 3 – onderhandelen

Nee, we kunnen niets veranderen aan het verleden. Een geliefde komt niet meer terug, nooit. Dat is hard, maar we kunnen wel dingen uitzoeken en uitsluiten. Zodat we misschien iets kunnen afsluiten. Zo wilde ik een nagesprek met het ziekenhuis, gewoon weer opnieuw zitten met de betreffende arts. We hadden vragen over mijn vader, omdat hij in drie weken tijd verslechterde en uiteindelijk supersnel overleed.

Alsjeblieft, bevestig wat ik zo duidelijk voelde

Van mijn vaders laatste drie weken, zag ik hem alleen de laatste week drie keer. Daarvoor had ik twee weken corona en dus veel tijd om na te denken. Toen ik hem uiteindelijk zag, sprak hij de positieve verwachting van de artsen tegen. Mijn vader ging dood. Zo helder zag en voelde ik het toen ik hem opgerold als een foetus in zijn ziekenhuisbed zag slapen. Ik liep zijn kamer bijna voorbij… Niets in mij twijfelde, dit was een rustig intuïtief weten dat geen ruimte liet voor angst en ik sprak het hardop uit naar de rest van de familie.

Van behandelgesprek naar de laatste adem

Mijn vader ging daarna nog sneller achteruit ondanks het behandelgesprek dat gepland stond. De bewuste maandag kon hij al niet meer praten en om vier uur hadden we een gesprek met de arts. We zagen van de behandeling af en wilden onze vader beschermen, maar hij gaf geen antwoord op onze vraag of hij naar huis wilde. Op dat moment dachten we dat zijn mening de doorslag moest geven, maar de arts observeerde hem zwijgend en mijn vaders lichaam sprak boekdelen.

@Martha Dominguez Doveia

We nemen hem mee naar huis

De arts bekeek mijn vader en was het met ons eens. We zouden pa mee naar huis nemen en zagen af van de behandeling. Een zin later opperde de arts dat er wel bedden konden worden bij gezet in het ziekenhuis. Ik weet nog dat ik dacht: ik blijf hier echt niet slapen... Het was ondertussen vijf uur in de namiddag en we wisten niet dat mijn vader binnen twee uur zou komen te overlijden. Door het plotselinge besef dat het toch ‘gewoon’ ging gebeuren (de herinnering bezorgt me nog steeds kippenvel) belde ik mijn oudste zoon. In een combinatie van pure heldere aanwezigheid en tegelijk in een soort roes begeleidden we met zijn allen onze vader naar zijn laatste fase. En al was hij niet alleen, hij moest het wel alleen doen. Zo dapper en zo op eigen kracht. Mijn vader bleek de moedigste vader ooit en ik voelde en voel zoveel liefde en respect voor hem. En daar ging hij.

Veel vragen na de dood

Zo’n negen maanden later zaten mijn moeder, broers en ik opnieuw met de arts om tafel. Nou ja, de laatste keer was om het bed van mijn vader. Het gesprek was mijn idee geweest en gelukkig wilde de rest ook dingen weten. Het was tegelijk een kans om het af te sluiten daar in het ziekenhuis, omdat het zo idioot snel was gegaan. De arts was het met ons eens, ook zij hadden het niet vaak meegemaakt dat het zo snel bergafwaarts ging. Hij legde uit dat pa twee soorten kanker had gehad, één hele trage waar hij waarschijnlijk al een jaar mee rondliep en een tweede agressieve vorm die er uiteindelijk overheen kwam en waar hij aan overleed. De benamingen ben ik vergeten en het doet er ook niet meer toe, het is namelijk niet genetisch overdraagbaar. Bedankt broer, voor die vraag. Ook legde de arts uit wat de ziekte precies met zijn lichaam had gedaan en ook die wetenschap gaf mij rust.

Bang voor verrassingen

We waren allemaal gespannen in de week voor het gesprek en ik had zelfs de angstige gedachte, dat het misschien te voorkomen was geweest met mijn vader en hij nog had kunnen leven? Terwijl ik nooit getwijfeld had tot we op gesprek kwamen. Gelukkig kon de arts ons geruststellen. Er zijn mensen die onbewust ergens wel weten dat er iets niet klopt in hun lichaam en onze vader had angst voor dokters en ziekenhuizen en wilde het gewoon niet weten. Dit was niet te voorkomen en de ziekte was hem de baas. Mijn vader was ook niet het type om zich te laten behandelen, hij had er vrede mee en was tijdens zijn ziekbed heel gelaten en meewerkend. Wat er allemaal in zijn hoofd omging, dat liet hij net als in de rest van zijn leven, niet of amper merken. We liepen aangedaan maar lichter naar buiten en konden tijdens een etentje rustig napraten. Het afsluitende gesprek in het ziekenhuis bleek helend.

@Sinitta Leunen

Fase 4 – depressie

In de depressieve fase ben ik eigenlijk direct na mijn vaders overlijden beland. En in intense eenzaamheid en dat kwam ook door de zomervakantie. Kinderen naar hun vader, vriendinnen op vakantie en het gemis van een partner. En de vanzelfsprekendheid die was weggevallen - de wetenschap dat mijn pa nooit meer om het hoekje van de tuin kwam kijken. Geen rolletjes koek, Univé-weekkalender en Natuurmonumenten tijdschriften. Niet meer kunnen vragen welke vlinder of bloem dat is (gelukkig heb ik een schoonzus die dat soort dingen nu weet), niet meer kunnen klagen door de telefoon bij een vader die de beste luisteraar was. Ik voelde me verweesd. Maar bovenal zaten we in hetzelfde team. Terwijl de rest altijd eensgezind andere dingen leuk vond, begrepen pa en ik elkaar in ons anders-zijn. Nu deel ik dat met mijn kinderen, maar het zal nooit meer hetzelfde worden. Mijn team is niet meer.

Nienke en... niemand

De lege plek op de rouwkaart naast mijn naam, voor mij nog steeds geen partner. Zelfs mijn nicht stond er met haar vriend op. En het feit dat mijn vader mijn (het gaat toch echt gebeuren op een dag) nieuwe lief nooit zal ontmoeten... zijn allemaal gedachten die sinds zijn overlijden door mijn hoofd gaan. Gelukkig voel ik me wel heel verbonden met mijn vader en ik weet wie hij geschikt zou vinden als vriend voor mij. Ik mis zijn humor en grapjes en zoek dat ook in een nieuwe partner. Ben zelf maar de grappenmaker geworden bij gebrek aan. Ja, dat mis ik enorm naast zijn complimenten en zorgzaamheid.

@missnienox, 2016

Jij kunt dat – trots op jou, mijn dochter

In de eerste week van zijn achteruitgang, een paar dagen voor hij in het ziekenhuis werd opgenomen, complimenteerde mijn vader mij. Ik koos namelijk voor mezelf, liep niet blind met de rest mee en gaf mijn grenzen aan. Hij kon dat niet, had het niet geleerd en bewonderde mij daar enorm om. Zijn stem vol bewondering kan ik nog zo oproepen en in alles wat ik doe om mijn grenzen te bewaken voel ik zijn respect. Ik weet dat ik het goed doe en ik voel zijn trots dat ik waarmaak wat hij niet kon: mijn eigen pad bewandelen en trouw blijven aan mijn eigen waarden. Pa, ik doe het ook voor jou! De intens diepe depressieve fase heb ik ondertussen achter me gelaten, maar depressieve momenten komen nog steeds voor. Ik voel me dan eenzaam en mis zijn luisterend oor. Mijn vader veroordeelde me nooit en hij accepteerde me helemaal zoals ik ben en dat is goud waard.

@Marcos Paulo Prado

Fase 5 – aanvaarding

Zelf denk ik dat ik al voorzichtig in deze fase rondzwem. Ik heb dan ook vanaf de eerste dag geaccepteerd dat mijn vader er niet meer is. Het had wel veel tijd nodig om in te dalen door de plotselinge turbo-snelheid waarin hij ons verliet, maar ik heb het nooit ontkend. Daarbij ben ik ontzettend dankbaar dat ik het aan zag komen en daardoor alles tegen hem kon zeggen wat ik wilde. Ook dingen die ik vroeger mijn strot niet uit zou krijgen, maar dankzij therapie en zelfontwikkeling kan ik al een tijdje de wijste zijn en met corona erbij wist ik wat er nodig was.

Wat moest ik nog kwijt aan hem, ook voor mezelf?

En dat was niet tevergeefs oude pijn oprakelen, nee het was iemand vrijlaten door zijn liefde en kwaliteiten te benadrukken. Ik wilde geen spijt of schuldgevoelens en mijn jongere ik had haar rancune niet opzij kunnen zetten. En al was dat mijn goed recht geweest, dankzij hulp kon ik onze gecompliceerde band omzetten in wat er altijd óók was geweest: onvoorwaardelijke liefde, steun en acceptatie. Ik vertelde hem dat ik van hem hield, dat ik trots op hem was en dat hij een goede vader was geweest. Hij antwoordde dat hij zijn best had gedaan. En dat was de waarheid. En zo lieten we elkaar los.

@missnienox